wtorek, 28 października 2008

Pierwsze lata "wolności" cz. 2



Grupa żołnierzy batalionu "Miotła" - 1946 r
Trzeci od prawej stoi Jan Romańczyk



Uroczyste poświęcenie i odsłonięcie pomnika [Gloria Victis - F.] nastąpiło 1 sierpnia 1946 roku. Była to wielka manifestacja ludności Warszawy ku czci Żołnierzy Armii Krajowej.

Równocześnie stało się to początkiem niezadowolenia ówczesnej władzy, która postanowiła wykreślić historię Armii Krajowej z dziejów Polski. Rozpoczęły się represje. Pod koniec 1948 roku rozpoczęły się aresztowania najbardziej aktywnych byłych żołnierzy Armii Krajowej, pod pretekstem przystąpienia do konspiracji. W gruncie rzeczy aresztowanym zarzucano gloryfikację Armii Krajowej. Zasądzano duże wyroki, nie wahano się nawet dawać wyroków kary śmierci.

Okazywanie patriotyzmu czczenie swoich ideałów i chęć do nauki, bo większość rozpoczęła studia, nie podobało się obecnemu reżimowi. Zorientował się on, że w takiej sytuacji może stracić władzę i zaczął szukać pretekstu zażegnania nieuniknionej klęski. Na zebraniach partyjnych mówiono o wymazaniu historii Armii Krajowej z historii Polski.

Moje losy były podobne do wielu innych żołnierzy Armii Krajowej. Rozpocząłem w Warszawie studia. W sekcji Akademickiej Związku Inwalidów Wojennych RP poznałem Zofię Babulewicz. Była również żołnierzem AK o pseudonimie "Bisia". W momencie wybuchu Powstania Warszawskiego walczyła w oddziałach powstańczych na Pradze. Potem przeprawiła się przez Wisłę i od 16 sierpnia 1944 roku walczyła w zgrupowaniu "Kampinos". W czasie przebijania się oddziałów kampinoskich została ciężko ranna pod Jaktorowem. Leczyła się w szpitalu w Żyrardowie. W Boże Narodzenie 1947 roku odbył się nasz ślub.

Następnie wyjechałem do Krakowa. Kontynuując rodzinną tradycję podjąłem studia w Akademii Górniczo-Hutniczej na wydziale hutniczym - sekcja odlewnictwo. Zamieszkałem w bursie inwalidów wojennych. 1 grudnia 1948 r. jako student II roku Akademii podjąłem pracę w Głównym Instytucie Metalurgii i odlewnictwa w Borku Falenckim. Wydawało mi się, że będę mógł po okrutnych latach okupacji rozpocząć normalne życie. (...)

10 stycznia 1949 r. do kilkuosobowego pokoju w bursie weszło dwóch nieznajomych mężczyzn. Jeden z nich zapytał: "Czy jest pan Romańczyk?". Odpowiedziałem, że to ja. Nieznajomy wyciągnął pistolet i krzyknął: "Ręce do góry". Przeprowadzono rewizję, która nic nie dała. Mężczyźni zażądali abym udał się z nimi. "Jest pan podejrzany o przemyt skór z Czechosłowacji". Odpowiedziałem, że nigdy nie byłem w Czechosłowacji. Tajniak odpowiedział: "Wiemy. Mam jednak człowieka, który pana oskarża i musimy przeprowadzić konfrontację."

W areszcie kazano mi wyciągnąć sznurówki z butów. Sytuacja nie była wesoła. Następnego dnia pociągiem pospiesznym o 15.15 pod eskortą pracownika Urzędu Bezpieczeństwa wyruszyłem do Warszawy. Na dworzec Warszawa Główna przy ul. Towarowej dotarliśmy późną nocą. Nikt na nas nie czekał. Ubek nie znał miasta. Gorączkowo wypytywał kolejarzy jak dojść na Koszykową. Zaproponowałem mu wzięcie taksówki, ale ubowiec odmówił. Szliśmy samotnie przez zrujnowane i puste miasto. Na Koszykowej gruzy leżały do wysokości I piętra.

Mogłem zabić swojego konwojenta, ale co by to dało. Miałem już wtedy żonę i dziecko. Poza tym ciągle łudziłem się, że padłem ofiarą omyłki. Po co szukać dodatkowych kłopotów.

W Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego przy Koszykowej 6 wszystko stało się jasne. Pojawił się major Wiktor Herrer. Nocne przesłuchanie rozpoczął od słów: "To co, uważasz .....synu, że jesteś niewinny? Wiedz o tym, że jeśli po 30 dniach będziemy musieli cię wypuścić, to i tak 31 dnia zdechniesz pod płotem". Domagał się bym natychmiast przyznał się do winy. Nie miałem się do czego przyznać, gdyż sprawy dokonane przed ujawnieniem zostały mi darowane przy ujawnieniu.

Po przesłuchaniu odesłano mnie do piwnicy i umieszczono w psiej budzie z betonową podłogą gdzie nie można było ani wstać ani się położyć. Taką karę dostałem od majora Wiktora Herrera, za to że nie przyznałem się do niczego.. Przesłuchiwany byłem kilkakrotnie, miało to na celu zastraszenie mnie i załamanie. W budzie siedziałem dwa dni, następnie przeniesiono mnie do celi, w której byli p. Krak i p. German.

Wieczorem wywołano mnie z celi i w marynarce wyprowadzono na podwórko. Na dworze był mróz, był przecież styczeń. Upomniałem się o nową, ładną jesionkę, w której przyjechałem z Krakowa. Usłyszałem drwiącą odpowiedź konwojenta: "Na co ci jesionka, zaraz dostaniesz nową, sosnową". Wsadzono mnie do samochodu, który ruszył naprzód. Przez szpary w plandece zorientowałem się, że wiozą mnie do więzienia na ulicy Rakowieckiej. Zatrzymaliśmy się za bramą.

Na Rakowieckiej trafiłem do słynnego X pawilonu - pawilonu grozy i śmierci. Tam przywitał mnie łamaną polszczyzną major Serkowski. Zapytał mnie, za co mnie aresztowali. Odpowiedziałem, że za przemyt skóry z Czechosłowacji, w której nigdy nie byłem. Zapytał wtedy z jakiej organizacji jestem, a gdy odpowiedziałem, że z Armii Krajowej powiedział: "Dziwisz się za co cię wsadzono?" Zrozumiałem, że Polska, o którą walczyłem jest nie dla takich jak ja.

Zaprowadzono mnie na pierwsze piętro i wprowadzono do 35-ej celi w X pawilonie. Na widok mój zaspani więźniowie się poderwali, ale ich uspokoiłem, przedstawiając się jako współwięzień. Po cichych rozmowach zapadła cisza nocna.

Rano poznałem swoich współwięźniów. Jednym z nich był Franciszek Błażej z IV komendy WIN, oficer Wojska Polskiego , obrońca Modlina, żołnierz Armii Krajowej w okolicach Rzeszowa, zamordowany w więzieniu na Rakowieckiej w1951 roku, pod pretekstem współpracy z Niemcami, tak brzmiał wyrok. Następny, Janusz Oskierko-Jeznacki, student medycyny na UW, kolekcjoner broni. Był tam jeszcze p. Rekuć, nauczyciel z Wrocławia, przesiedleniec ze wschodu. W celi siedział także p. Nowicki, był w trakcie śledztwa, mało mówił o sobie; p. Jaskólski, sprawa cukrownicza, kontrowersyjna - ludzie, którzy zostali przez prezydenta odznaczeni za dobrą pracę, kilka dni później zostali aresztowani i sądzeni; p. Szuster - on także był małomówny.

Życie w celi wlokło się od posiłku do posiłku. Ja zacząłem zajmować się porozumieniem z sąsiednimi celami, pukaniem przez ścianę alfabetem Morse'go. Obok naszej celi była cela kobiet. Z pukania dowiedziałem się, że siedziała w niej córka Cat-Mackiewicza.

Z celi wyprowadzano nas na przesłuchania. Przesłuchania były brutalne. Za wszelką cenę próbowano nas poniżyć i załamać. Dowodem tego było wręczenie nam 1-ego sierpnia aktu oskarżenia robiąc z nas przestępców i zdrajców narodu polskiego. Przeniesiono mnie na oddział I B.

Po ponad półrocznym pobycie w więzieniu, 1 sierpnia 1949 r. odczytano mi akt oskarżenia. 25 sierpnia rozpoczął się proces. Trwał 4 dni. Mój obrońca w ostatnim słowie domagał się zwolnienia, nie widząc podstaw do ukarania. Z art. 3 pkt. b Dekretu z 30 października 1944 r. zostałem skazany na karę śmierci, która na mocy amnestii z 22 lutego 1947 r. została zamieniona na 15 lat więzienia; z art. 86 par. 1 i 2 KKWP na karę dożywotniego więzienia i z art. 4 par. 1 Dekretu z 13 czerwca 1946 r. na karę 15 lat więzienia. Na podstawie art. 32 par. 1 i art. 33 par. 1 i 3 KKWP wymierzono mi karę łączną dożywotniego więzienia z utratą praw obywatelskich i przepadkiem mienia.

Po ogłoszeniu wyroku przeniesiono mnie na oddział ogólny do celi 35 kaesów. W celi było 45 więźniów skazanych na karę śmierci, około 50 na dożywotnie więzienie i około 15 z mniejszymi wyrokami. Przed wojną w tej celi siedziało maksimum 24 więźniów. Co kilka dni, po kolacji, otwierały się drzwi i strażnik odczytywał czyjeś nazwisko. Wyczytany bladł. W jego oczach znikały źrenice, a gałki stawały się białe jak mleko. Wychodził z celi już nieobecny. Po jakimś czasie wracał strażnik i zabierał niepotrzebne już rzeczy.

Warunki były okropne. W celi spotkałem mnóstwo ciekawych ludzi, wielkich patriotów. Siedział tam między innymi ks. Tuszyński, proboszcz parafii na ulicy Gdańskiej, współtwórca bursy dla sierot po Powstańcach Warszawskich, słynny pilot Stanisław Skalski i wielu innych patriotów z całej Polski.



Ze wspomnień Jana Romańczyka, ps. "Łata" z batalionu "Miotła" - dzięki uprzejmości Stowarzyszenia Pamięci Powstania Warszawskiego 1944.

piątek, 24 października 2008

Pierwsze lata "wolności" cz. 1




Odsłonięcie pomnika Gloria Victis 1946 r.
Trzeci od prawej Jan Romańczyk


Po zakończeniu Powstania wielu kolegów wróciło w teren do dalszej walki, część poszła do niewoli, a wielu nie wróci już nigdy. Tak dotrwaliśmy aż do wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej. Gdy przyszła "armia wyzwoleńcza", zobaczyliśmy na murach afisze tej treści: "Bandyta spod znaku A.K.", "Akowiec zapluty karzeł reakcji". Nastąpiły aresztowania. Dla akowców został utworzony obóz w Rembertowie, skąd wywożono polskich patriotów na Syberię.

Po wkroczeniu 17 stycznia 1945 r. wojsk sowieckich ppor. "Torpeda" zorganizował transport broni ukrytej po powstaniu na teren naszego działania. Działy się jakieś dziwne rzeczy. 18 stycznia, bohaterski dowódca naszego plutonu ppor. Kazimierz Jackowski ps. "Torpeda" został zastrzelony we własnym domu. Dowiedziawszy się o tym postanowiłem się ukryć sądząc, że to uderzenie ze strony sowieckiej. Od rodziny "Torpedy" usłyszałem jednak, że został on zlikwidowany za rzekomą współpracę z Niemcami. Było to według mnie absurdalne oskarżenie. Człowiek ten wykonał wyroki na kilkudziesięciu konfidentach a za swoją waleczność w Powstaniu Warszawskim odznaczony został krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl. Nie bardzo rozumiałem co się stało ale przychodziło mi na myśl, że to jakaś nieczysta sprawa. "Torpeda" został pochowany na cmentarzu w Gołąbkach. Na przełomie lat 60-tych i 70-tych, przy przebudowie działki na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach został ekshumowany i pochowany w kwaterze "Miotły".

Po około 3-ech tygodniach od śmierci ppor. "Torpedy", zaczepił mnie jeden z nowych ludzi "Torpedy" spytał się czy ma przyjemność z kol. "Łatą". Gdy potwierdziłem, powiedział, że "Torpeda", gdy został zawieszony polecił mu, by ze swoimi ludźmi zgłosić się do mnie. Znałem tego człowieka, ale nie wiedziałem, że ma kontakt z "Torpedą". Umówiłem się na spotkanie z nim w późniejszym terminie a sam skontaktowałem się z "Anatolem" i zameldowałem, że zgłosił się do mnie oddział "Torpedy". Polecono mi oddział przyjąć i czekać dalszych rozkazów. Żołnierze oddziału zgłosili się pod moje dowództwo. W zaistniałej sytuacji pozostaliśmy w konspiracji. Trudny to był okres.

W Zakładach Mechanicznych Ursus dostał lokum Polski Samodzielny Batalion Samochodowy. Dowódcą tej jednostki był Rosjanin, który dostał kwaterę u mojej znajomej. Poznałem go osobiście. Bardzo chętnie opowiadał o sobie. W wojsku sowieckim był sierżantem i brał udział w obronie Leningradu. Z opowieści jego dało się odczuć, że był człowiekiem przyzwoitym. Dawał chłopakom rozkazy wyjazdu i umożliwiał przywożenie mąki do Warszawy z Zamościa. Przebywając ze mną zorientował się z kim ma do czynienia. Zwrócił się do mnie, żebym uciekał stąd, bo te łobuzy nie dadzą mi żyć. Tłumaczyłem mu, że mam kolegów, których trzeba godnie pochować, bo oddali życie za Ojczyznę. Odpowiedział, że życzy aby mi się to udało.

Za przywożenie mąki do Warszawy został aresztowany i siedział na Rakowieckiej. W lipcu 1945 r. wyszedł z aresztu i przyszedł do mnie. Dostał przepustkę na dwa tygodnie i chciał pojechać na Ziemie Zachodnie. Zapytał mnie, czy wracając może przyjechać do mnie. Zgodziłem się. Przyjechał razem z kolegą. Pomogłem mu sprzedać drobiazgi, które przywiózł, bo wiedział że nie uda mu się nic zabrać ze sobą. Powiedział, że wywiozą ich za Ural do sowchozu i nie wolno im będzie mówić co widzieli i słyszeli, a tym bardziej kontaktować się z kimś z za granicy. Odjechali ze łzami w oczach.

Jedną z ważnych spraw, którą zaczęliśmy realizować była ekshumacja poległych kolegów. Robiliśmy to w konspiracji do momentu ujawnienia Obszaru Centralnego A.K. Od dowództwa otrzymałem polecenie zabezpieczenia ludzi do wykonania ekshumacji poległych kolegów w Powstaniu Warszawskim. Ekshumacje kolegów wykonywaliśmy z prowizorycznych mogił pochowanych, na trawnikach a w niektórych wypadkach z miejsc gdzie polegli i nie było możliwości ich pochować. Przy ekshumacjach był zawsze przedstawiciel Czerwonego Krzyża, z nami zawsze była hrabianka Anna Pia-Mycielska.

W międzyczasie otrzymałem rozkaz wykonania akcji zbrojnej w Komorowie. Przybyło nas kilku, nie pamiętam już czy było nas czterech czy pięciu. Byliśmy na miejscu, ale akcja się nie odbyła, bo nie była dobrze zorganizowana. Nie pojawiła się druga część grupy. Wracaliśmy z powrotem przez Paszków, z zamiarem przestrzelenia broni przytransportowanej z Warszawy. Po oddaniu kilku strzałów i przejrzeniu broni nagle zza krzaków wyszedł żołnierz sowiecki z pepeszą. Krzyknął do nas: "Ruki w wierch" trzymając nas cały czas na muszce. Gdy zebrał nam broń zaczęliśmy tłumaczyć, że jesteśmy milicją obywatelską i pokazaliśmy lipne zaświadczenia.

Sowiet stwierdził, że on po polsku nie rozumie i musimy iść z nim do jednostki. Tam jest żydek, to on wszystko przetłumaczy. W żadnym wypadku nie uśmiechało się nam tam iść. Sytuacja skomplikowała się. Żołnierz zauważył czystą kartkę na drzewie, do której strzelaliśmy i podszedł do niej aby ją zdjąć. Gdy się odwrócił zobaczył broń skierowaną w jego kierunku. Nie zareagował na wezwanie: "Ruki w wierch" i zaskoczony sięgnął po broń. Padł strzał z naszej strony, kula rykoszetem uderzyła go w głowę na tyle mocno, że zachwiał się na nogach. Koledzy rzucili się na niego i obezwładnili go.

Podszedłem do niego i powiedziałem, że oddam mu broń tylko amunicje rozrzucę, żeby nie mógł za nami strzelać. Nie chciał się na to zgodzić. Cały czas powtarzał, że musi nas zaprowadzić do jednostki, co równało się z wyrokiem śmierci dla nas. Nie miałem wyboru. Sięgnąłem po "Błyskawicę" i oddałem serię w jego kierunku. Szkoda mi było człowieka ale jeszcze bardziej szkoda mi było kolegów i mnie samego. Tyle przeszedłem w Powstaniu a teraz w głupi sposób miałbym oddać życie. Odjechaliśmy z miejsca zdarzenia zabierając dodatkowo pepeszę i dwa magazynki amunicji. O zdarzeniu zameldowałem mojemu dowódcy Leszkowi Niżyńskiemu.

W krótkim czasie po tych wypadkach Leszek Niżyński zarządził spotkanie, na którym był Andrzej Sowiński ps. "Zagłoba" z "Zośki" i przekazał, że moim dowódcą od tej chwili będzie "Zagłoba". Pierwszą moją akcją miał być zamach na oficera Wojska Ludowego płk. Grosza. Gdy byłem przygotowany już do akcji, została ona odwołana. Potem dostałem rozkaz zdobywania broni na oficerach i żołnierzach polskich i rosyjskich. Tego typu działalność nie odpowiadała mi. Motywując swą decyzję chęcią wyjazdu do innego miasta poprosiłem o zwolnienie, którego mi udzielono. Moim zastępcą był Antoni Olszewski ps. "Wilk", którego skontaktowałem z "Zagłobą".

W międzyczasie cały czas prowadziliśmy ekshumacje. Prowadzącym ekshumacje z ramienia płk. "Radosława" był por. Tadeusz Janicki ps. "Czarny". Od pewnego czasu robiliśmy to niby legalnie. W ekshumacjach brałem udział do sierpnia, potem nastąpiła przerwa. Płk. "Radosław" został aresztowany. Na początku września została ogłoszona Akcja Ujawniania. Ujawniłem się 17-ego września 1945r. Rozpoczęły się ekshumacje na nowych warunkach wynegocjowanych przez płk. "Radosława". Teraz ekshumacje odbywały się jawnie i szybko.

Od momentu ujawnienia zaczęło istnieć środowisko "Miotły". Pracowaliśmy nad zachowaniem pamięci o naszych kolegach i etosu Armii Krajowej. W wyniku tych starań został otwarty cmentarz Powstańców Warszawskich, postawiony i wyświęcony Pomnik ku czci Poległym Żołnierzom Armii Krajowej 1939-1944 "Gloria Victis" na Powązkowskim Cmentarzu Wojskowym. Głównym inspiratorem tych prac był płk/gen. Jan Mazurkiewicz "Radosław". Środowiska otrzymały od płk "Radosława" pieniądze na zorganizowanie warsztatów wytwórczych, zarobkowych by wspomóc młodzieży w kształceniu się.

Uroczyste poświęcenie i odsłonięcie pomnika nastąpiło 1 sierpnia 1946 roku. Było to wielka manifestacja ludności Warszawy ku czci Żołnierzy Armii Krajowej.



Ze wspomnień Jana Romańczyka, ps. "Łata" z batalionu "Miotła" - dzięki uprzejmości Stowarzyszenia Pamięci Powstania Warszawskiego 1944.

piątek, 3 października 2008

Koniec Powstania

Było nas około dziesięciu z ponad stu. Leżeliśmy na podwórzu domu. Obok inny jeszcze się dopalał. Nagle usłyszeliśmy jęki docierające do nas z tego budynku. Oficer niemiecki wysłał tam dwóch żołnierzy, którzy, ryzykując życiem, weszli do płonącego domu, gdzie palące się belki mogły w każdej chwili się załamać. Z trudem wyciągnęli Polaka w cywilnym ubraniu. Przyprowadzonego półżywego do oficera. Ten, ponieważ marynarka ocalonego miała wgniecenia na prawym ramieniu, zdecydował, że był on żołnierzem, i kazał go rozstrzelać. Ci sami dwaj, którzy uratowali Polaka, odprowadzili jeńca na bok i usłyszeliśmy strzał. Befehl ist Befehl - rozkaz jest rozkazem - mówi stare niemieckie przysłowie.

Czekaliśmy na ewakuację, ale kiedy i dokąd? w pewnej chwili podeszło do mnie dwóch Polaków z eskortującym ich żołnierzem i zostałem położony na noszach. Stało się to tak szybko i nagle, że nie miałem nawet czasu pożegnać się z Irką i drugą sanitariuszką - tą piękną.

Leżałem, niesiony wysoko na ramionach przez moich tragarzy. Szedł też z nami jakiś starszy pan. Nie widziałem go, ale słyszałem Niemca wrzeszczącego na niego - Schnell, schnell! - Był lekko ranny w nogę i nie mógł dorównać nam kroku. Usłyszałem z wysoka, że Niemiec załadował karabin. Strzał, starszy pan zginął, bo szedł zbyt powoli.

Niesiono mnie dokądś przez Park Ujazdowski koło szpitala wojskowego, gdzie Stasinek Sosabowski i Jurek Kaczyński studiowali medycynę jako lekarze wojskowi. Widziałem z góry dookoła masę zrzutów sprzed kilku dni, które spadły na teren okupowany przez Niemców: broń, amunicja, opatrunki, spadochrony jeszcze były na miejscu. Ta tak konieczna pomoc, niestety, dostała się pod niewłaściwy adres.

Samoloty przylatujące z Włoch miały tylko kilka minut na zrzuty, by starczyło im Było nas około dziesięciu z ponad stu. Leżeliśmy na podwórzu domu. Obok inny jeszcze się dopalał. Nagle usłyszeliśmy jęki docierające do nas z tego budynku. Oficer niemiecki wysłał tam dwóch żołnierzy, którzy, ryzykując życiem, weszli do płonącego domu, gdzie palące się belki mogły w każdej chwili się załamać. Z trudem wyciągnęli Polaka w cywilnym ubraniu. Przyprowadzonego półżywego do oficera. Ten, ponieważ marynarka ocalonego miała wgniecenia na prawym ramieniu, zdecydował, że był on żołnierzem, i kazał go rozstrzelać. Ci sami dwaj, którzy uratowali Polaka, odprowadzili jeńca na bok i usłyszeliśmy strzał. Befehl ist Befehl - rozkaz jest rozkazem - mówi stare niemieckie przysłowie.

Czekaliśmy na ewakuację, ale kiedy i dokąd? w pewnej chwili podeszło do mnie dwóch Polaków z eskortującym ich żołnierzem i zostałem położony na noszach. Stało się to tak szybko i nagle, że nie miałem nawet czasu pożegnać się z Irką i drugą sanitariuszką - tą piękną.

Leżałem, niesiony wysoko na ramionach przez moich tragarzy. Szedł też z nami jakiś starszy pan. Nie widziałem go, ale słyszałem Niemca wrzeszczącego na niego - Schnell, schnell! - Był lekko ranny w nogę i nie mógł dorównać nam kroku. Usłyszałem z wysoka, że Niemiec załadował karabin. Strzał, starszy pan zginął, bo szedł zbyt powoli.

Niesiono mnie dokądś przez Park Ujazdowski koło szpitala wojskowego, gdzie Stasinek Sosabowski i Jurek Kaczyński studiowali medycynę jako lekarze wojskowi. Widziałem z góry dookoła masę zrzutów sprzed kilku dni, które spadły na teren okupowany przez Niemców: broń, amunicja, opatrunki, spadochrony jeszcze były na miejscu. Ta tak konieczna pomoc, niestety, dostała się pod niewłaściwy adres.

Samoloty przylatujące z Włoch miały tylko kilka minut na zrzuty, by starczyło im paliwa na powrót do odległej bazy. Stalin odmówił możliwości lądowania na terenach zajętych przez Rosjan. Brakowało lotnisk na przyjęcie tych samolotów - taka była odpowiedź.

Doniesiono mnie wreszcie na aleję Szucha i położono na trotuarze, pod drzwiami, naprzeciw budynku zajętego przez gestapo. Poza mną zajmowało się tam jeszcze pięciu rannych, między innymi dziewczyna trafiona w płuco kulą dum - dum (o ściętym wierzchołku, powodującą głębokie rany szarpane).

Ta dzielnica Warszawy, zajęta cały czas przez Niemców, pozostawała nietknięta. Od czasu do czasu wybuchał pocisk artylerii wystrzelony zza Wisły, ale wrażenie ciszy i spokoju po ostatnich siedmiu tygodniach było oszałamiające.

Oficer SD (gestapo) spacerował ze swym psem. Zatrzymał się obok nas i zapytał znakomitą polszczyzną, skąd nas przyniesiono itd. Młody, szesnasto-siedemnastoletni chłopak, leżący obok, zaczął mu opowiadać: - Ja jestem cywilem, mną się nie opiekowano, tylko żołnierze AK mieli dobrą opiekę. - Gadanie sąsiada, prawie denuncjacja, bardzo mi się nie podobała. Mnie przed wyniesieniem z piwnicy, zmieniono opatrunki, i choć bandaże były papierowe, ale czyste i świeże. Gestapowiec nareszcie odszedł, nie zareagował.

Zapadła już noc, gdy nas zaniesiono do piwnic gestapo, tam gdzie torturowano, ludzi znanych mi i nie znanych. Lekarz mówiący po polsku opatrzył moje liczne rany, nie zadając pytań.

Załadowano nas sześciu do ambulansu wojskowego i zawieziono do szpitala Dzieciątka Jezus, prowadzonego przez zakonnice. Dojechaliśmy tam bardzo późno, myślę, że o dwudziestej trzeciej - dwudziestej czwartej w nocy, i położono nas w budynku frontowym, gdzie było absolutnie ciemno, bo elektryczność naturalnie nie działała. O świcie żył już tylko ów siedemnastolatek i ja. W ciągu dnia i ten chłopak umarł. Z całego transportu przeżyłem sam jeden.

Rano znalazłem się w łóżku. Było to 25 lub 26 września. Zaczynało robić się zimno, a wszystkie drzwi szpitala wybite. Trzeba było odciągać łóżka od muru zewnętrznego, bo deszcz padał na rannych.

Stan mojego zdrowia nie był najlepszy. Prawa ręka sparaliżowana. Żadna z ran: z 4 i 31 sierpnia, jak też z 11 września, się nie zagoiła. Odkryłem przypadkiem, że mój serdeczny palec prawej ręki ruszał się dziwnie - dwa centymetry nad stawem. Lekarz powiedział: - Ma pan złamany palec, nie zauważyłem. - Założył mi deseczkę, a palec zrósł się krzywo i do dziś jest pochylony w prawo.

Zmiany opatrunków, podczas których byłem nagi, w temperaturze od pięciu do dziesięciu stopni, trwały zazwyczaj z godzinę. Moja rana brzucha wyleczyła się jakoś sama. Któregoś dnia fontanna ropy wylała się dziurą po odłamku. Ten pewnie wyskoczył razem z nią. Nie wiem. Po długiej przerwie mój brzuch zaczął działać od nowa. Wbrew temu, co mówił doktor, przeżyłem.

W przeludnionym szpitalu brakowało jedzenia. Siostry miały więcej pracy, niż mogły wykonać. Zupę, jedyne pożywienie, stawiano na mojej piersi i lewą ręką musiałem ją jeść, nie rozlewając, co nie było łatwe.

Drugiego października wiadomość: powstańcy podpisali kapitulację, będą wywiezieni do obozów jenieckich w Niemczech.

Nie chciałem w to wierzyć, ale okazało się po kilku dniach, że wieść jest prawdziwa. Ludność cywilna musiała wyjść z miasta praktycznie bez niczego. Wielu pojechało na roboty do Niemiec. Niektóre transporty, nie wiadomo czemu, wywiozły innych do obozów koncentracyjnych.



Ze wspomnień Stanisława Likiernika, którego działalność została przedstawiona w literackiej i fabularnej formie w książce Romana Bratnego "Kolumbowie" (postać Skiernika). W czasie Powstania Warszawskiego jego szlak bojowy przebiegał przez Wolę, Stare Miasto i Czerniaków w szeregach Zgrupowania "Radosław". Trzykrotnie ranny, został odznaczony Orderem Wojennym "VIRTUTI MILITARI" klasy V-ej. Kilkakrotnie w czasie Powstania był o krok od śmierci m.in. wraz z grupą z batalionu "Zośka" przebił się przez Ogród Saski ze Starego Miasta do Śródmieścia. - dzięki uprzejmości Stowarzyszenia Pamięci Powstania Warszawskiego 1944


Na zdjęciu, Powiśle pod koniec Powstania.

środa, 1 października 2008

Nieruchome postacie i taniec płomieni


Usadowiło się tu kilku rannych powstańców i berlingowców. Rzadko kiedy ktoś się odezwał.

Usiadłem i spuściłem nogi do obmurowanego dołka przy piwnicznym oknie, aby się ogrzać w strumieniu unoszącego się tam słodkawego, ciepłego powietrza. Wpatrywałem się we wnętrze piwnicy. Zwał koksu żarzył się, choć już ciemniał pokryty gęstą siecią szarych żyłek. Błękitny płomyk coraz to wyskoczył na powierzchnię, zatrzepotał i chował się. Czasem przesuwał się po szczycie koksu, jakby niewidoczne palce przebierały po klawiaturze. Choć miałem świadomość, że poza mymi plecami leży cały świat, to, co się działo w piwnicy, coraz bardziej przyciągało moją uwagę. Ciemne ściany i sufit tworzyły ramę zwróconej ku mnie sceny, na środku której pląsały ogniki. Przyszło mi na myśl, aby ten taniec zapamiętać; że kiedyś go opiszę. Płomyki były zwiewne, gibkie, lekkie i przekorne. Gdy oczekiwałem, że zatrzepoczą, płonęły równo. Niejeden zaczynał pirueta, z wielkim ferworem wirując w poprzek sceny, potem nagle zapadał się i tyle go było.

Patrząc wyobrażałem sobie, że już po wojnie całą tę scenę opowiem Ryśkowi, koloryzując i dramatyzując, a on uniesie cienkie brwi ponad druciane okulary, zmarszczy czoło, brodę i pokiwa głową. Tak zwykle robił, gdy dla żartów udawał zdumienie.
Żołnierz berlingowiec przycupnięty obok potrząsnął mną.
- Odsuń się, zaczadziejesz.

Wzruszyłem się. Ktoś, kogo nigdy nie spotkałem i nie spotkam, sam ranny, zatroszczył się o moje zdrowie. Z lewej strony ranny podporucznik, też berlingowiec, zaciągając po kresowemu mówił wolno i z przerwami do łączniczki z "Parasola" z ręką amputowaną w przegubie. Dotąd nie zwracałem na nich uwagi... Obiło mi się o uszy:

- Wy jesteście bohaterską młodzieżą.

...i oto odczułem nieopisane szczęście... ustało drżenie i wygasł ten wewnętrzny płomień, który nie grzejąc spopielał. Sam siebie już uważałem za ochłap mięsa armatniego, a tu ktoś, kto także czeka na śmierć, nazywa nas bohaterską młodzieżą. Jeśli to mówi, najwidoczniej nie boi się tej dziwnej rzeczy zwanej śmiercią. Nie boi się, bo śmierć nie istnieje. Niby to istnieje, ale nie istnieje. Śmierć nie jest taka, jak każdy myśli, sam to od dawna podejrzewałem. Weźmiemy się za ręce i przejdziemy przez śmierć jak przez mgłę. Gdy strzelą i w piersiach zakłuje i cały świat zamruga, trzeba głęboko oddychać i za ręce trzymać się mocno... aby tylko nie upaść i przejść.

(...)

Kompensując bezruch ciała, umysł nieustannie pędził w miejscu. Nie czułem nienawiści do Niemców, tylko strach. A może to wszystko okaże się okropnym nieporozumieniem i jakoś się wyjaśni? Nigdy nie będę miał żalu do Niemców, jeśli mnie wezmą do Reichu na wieczne roboty. Mogę kopać rowy i okopy do końca życia, pod błękitnym niebem, w słońcu, wdychać rześkie powietrze od świtu do zmroku, a nocą spać. Gdyby mnie ktoś spytał, kim chciałbym zostać, gdzie żyć, kogo zobaczyć, nie potrafiłbym odpowiedzieć.

To rozpacz brała mnie w posiadanie, dlaczego zasiedziałem się na Okręgu, dlaczego straciłem dwie noce na Wilanowskiej. Mogłem wybrać najlepszy kajak, miałem czas zakleić najgorszy, okręcić się dętkami, obwiesić butelkami. Gdzie jest Edek, może żyje i kombinuje, on potrafiłby wepchnąć na łódź siebie i przyjaciół.

To myśl wracała do lepszych czasów, do Pasażu, ale obraz Pasażu kipiącego życiem przesłaniał Pasaż wymarły. Ciemno, pusto, cicho, Niemców nie ma, pod wielkim zwaliskiem leżą wszyscy oni...

Kuchnia. Tyle nieruchomych postaci w mroku. Na co oni czekają. Wiedziałem, że nas wszystkich zabiją, czułem jednak, jakbym tylko ja jeden miał przestać żyć.
Zabiją... zabiją...
Słowo "czapa" należało do innych czasów, gdy do śmierci podchodziło się bardziej po zawadiacku.

Zabiją... za-biją... za-biją... za-biją-za-biją-za...
Mogłem zrozumieć tylko cudzą śmierć. W miarę, jak słowa "śmierć" i "zabiją" powtarzały się nieustannie w moich myślach, coraz mniej je rozumiałem, coraz bardziej mnie przerażały.

Czułem, że zemdleję, brakło mi powietrza. Przepchnąłem się z kuchni w bramę i po raz ostatni wyszedłem na podwórze. Ognie już wygasły, czerwona poświata ustąpiła ciemności. Jeszcze raz obszedłem dokoła szukając kryjówki, w nadziei, że może coś przeoczyłem poprzednio. Zaraz przy wyjściu z bramy na prawo była wolna, kilkumetrowa przestrzeń przegrodzona barykadką z bierwion, z widokiem na Wilanowską 1 w polskich rękach oraz na domy po parzystej stronie ulicy, gdzie, według mojego rozeznania, znajdowali się Niemcy.

(...)

Ostatecznie, autor decyduje się wyjść do Niemców wraz z grupką cywili. Moment ten był obliczony bardzo precyzyjnie: Niemcy jeszcze nie zaczęli kolejnego dnia pracy, nie mają na razie w tym dniu zabitych, zatem są pewnie w lepszym humorze i nie rozstrzelają tych kilkunastu cywilnych rozbitków.

(...)

Szliśmy wolno, im wolniej, tym bezpieczniej, po ziemi niczyjej, jak po arenie, w promieniach wschodzącego spoza rzeki słońca, na widoku czterech armii - Krajowej, Berlinga, rosyjskiej i niemieckiej - wymachując białymi ręcznikami, poszewkami, podpinkami. Niektórzy mieli po jednej płachcie w każdej ręce. Podobnego uniesienia nie doświadczyłem od czasu, gdym się znalazł w kanale pod placem Krasińskich. Oswoiwszy się z nową sytuacją, rozglądałem się, oczywiście oczyma tylko. Już dawno z tyłu pozostał wylot Wilanowskiej, gdy dostrzegłem dwóch Niemców w ruinach na lewo, leżących za karabinem maszynowym. Wpatrzeni przed siebie ani drgnęli, gdy ich mijaliśmy. Ale się czają, zdziwiłem się, nie wiedząc, że na Wilanowskiej pod numerem 2 i 4 byli jeszcze Polacy. Wątpię, czy ktoś z naszej grupki zauważył Niemców, tak byli wszyscy pochłonięci energicznym wymachiwaniem. Pierwszy raz od rozpoczęcia bitwy o Stare Miasto odważyłem się iść samym środkiem ulicy i to na oczach niewidocznych Niemców, Polaków i Rosjan. Miałem tremę, ale nie bałem się. Przypuszczałem, że po tylu latach wojny Niemcy już nie są tak krwiożerczy jak dawniej, że przywykli i nie robi im różnicy, zabić czy nie zabić. Zależało, kiedy i jak się do nich podejdzie.



Ze wspomnień kaprala Jana Kurdwanowskiego ps. "Krok", zgrupowanie "Sosna", batalion "Chrobry I", kompania "Lisa" - dzięki uprzejmości Stowarzyszenia Pamięci Powstania Warszawskiego 1944